काठमाँडाै २६, २०७२ सालको भूकम्पले भत्किएका तथा जीर्ण भएका सम्पदामध्ये थापाथली – टेकुदोभान नदी किनाराका थप १३ वटा संरचना सवलीकरण तथा पुननिर्माण सकेर हस्तान्तरण हुने भएकाे छ । एशियन विकास बैङ्कको ऋण सहायताबाट अधिकार सम्पन्न बागमती सभ्यता एकीकृत विकास समितिले नदी सुधार परियोजना कार्यान्वयनमा ल्याएको हो । ३ चरणमा कार्यान्वयन गरिएको परियोजनामा जीर्ण सम्पदाको पुनःनिर्माण, सवलीकरण (रेक्टोफिटिङ्), मर्मत सम्भार तथा सौन्दर्य वृद्धि गर्ने काम भइरहेको थियाे । यसमा लागतको ५० प्रतिशत नेपाल सरकारले व्यहोरेको हाे। बाँकी ५० प्रतिशत एशियाली विकास बैङ्कको ऋण सहयोग हो ।
यसअन्तर्गत पहिलो चरणमा पुननिर्माण तथा सवलीकरण गरिएका ११ वटा संरचना गुठी संस्थानलाई हस्तान्तरण भइसकेका छन् । दोस्रो चरणमा पुननिर्माण भएका सम्पदा हस्तान्तरण विषयमा उपप्रमुख सुनिता डंगोलको अध्यक्षतामा बैठक बसेकाे थियाे । पहिलो चरणमा हस्तान्तरण भएका सम्पदाहरुको उपयोग भएको छैन । दोस्रो चरणमा पुननिर्माण भएका सम्पदा कसरी हस्तान्तरण गर्ने, यसको दायित्व कसमा रहन्छ? बैठकले यही विषयमा केन्द्रीत भएर छलफल गरेकाे थियो ।
त्यस क्रममा उपप्रमुख डंगोलका अनुसार, ‘विधि निर्माण गरेर प्रक्रियागत रुपमा आउने हो भने महानगरपालिकाले सम्पत्ति र दायित्वको जिम्मेवारी लिन्छ । यसका लागि कानुनी व्यवस्था स्पष्ट पारौँ ।’ निजी गुठीहरुको बारेमा संवेदनशील भएर निर्णय गर्नु पर्ने , ‘मानवीय सभ्यता, परम्परा, संस्कार र संस्कृतिसँग जोडिएका ठाउँको मूल्य र मान्यता संरक्षण गर्ने दायित्व हाम्रो हो । हामी जोगाउँछौँ । हामीले ग्रहण गर्ने विषय निर्विवाद हुनुपर्छ उनले बताइन् ।
‘हस्तान्तरण भएर सम्पत्ति मात्र आउँदैन । ऋणलगायतका दायित्व पनि आउँछन् । त्यसैले निर्णय हुनुअघि सबै विषय स्पष्ट हुनुपर्छ ।’ बैठकमा प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत प्रदीप परियारले भन्नुभयो, ‘यसको पूर्व अवस्था के थियो, पुनःनिर्माण र सवलीकरणमा गरिएको कामको प्राविधिक गुणस्तरका विषयमा विस्तृत विवरण तयार पार्नुपर्छ । हस्तान्तरण भएर आएको सम्पत्ति कुन अवस्थाको हो, अभिलेखन गर्नुपर्छ । यसपछि हस्तान्तरणको प्रक्रिया अगाडि बढ्छ ।’
बैठकमा सल्लाहकार सन्तोष गिरी र कानुन तथा मानव अधिकार विभागका प्रमुख बसन्त आचार्यले हस्तान्तरण र संरक्षण विधि सम्बन्धी मस्यौदा प्रस्ताव पेश गरिएकाे थियाे । प्रस्तावमा महानगरपालिकाका प्रमुख वा उपप्रमुखको संयोजकत्वमा सम्बन्धित वडाका अध्यक्ष, गुठी संस्थान, पुरातत्व विभाग, अधिकार सम्पन्न बागमती सभ्यता एकीकृत विकास समिति, विषय विज्ञसहित सर्वपक्षीय सहभागितामा व्यवस्थापन समिति गठन गर्ने उल्लेख छ । यस क्षेत्रमा नियमित, मध्यकालीन तथा दीर्घकालीन सांस्कृतिक तथा पर्यटकीय कार्यक्रम सञ्चालनको योजना तर्जुमा गर्ने, वार्षिक बजेट तर्जुमा गर्ने, जनशक्ति व्यवस्थापन गर्ने प्रक्रियाबाट यस क्षेत्रको संरक्षण, संवर्धन, रेखदेख र व्यवस्थापन गर्ने प्रस्तावमा उल्लेख छ ।
यो क्षेत्रले महानगरका वडा नं. ११ र १२ गरी २ वटा वडा समेट्छ । यहाँ सांस्कृतिक, ऐतिहासिक र पुरातात्विक महत्वका प्राचीन सम्पदा छन् । ती मूर्त सम्पदाहरुको कुनै न कुनै रुपमा सामाजिक जीवनका चालचलन, रीतिथिति र परम्परासँग सम्बन्धित छन् । सम्पदाहरुको इतिहास, धर्म, संस्कृति र सामाजिक जीवनसँग सम्बन्धित कथा छन् ।
मानव निर्मित प्राचीन भौतिक संरचना, तिनको बनावट र महत्वसँग प्राकृतिक सम्पदाको निकट सम्बन्ध भएको ठाउँ हो यो । प्रमाणित तथ्य र प्रामाणिक अभिलेख नभएका सम्पदासँग जनश्रुति र कथनसँग सम्बन्धित कथा छन् ।
२ किलोमिटर दुरीभित्र भएका भकारी, अखडा, मन्दिर, घाट, देवलका चाखलाग्दा पक्ष कलाकारिता, सभ्यता र पर्यटनबाट उजागरका लागि स्रोत हुन् ।
यसरी हेर्दा नदी खण्डलाई मूर्त, अमूर्त र प्राकृतिक सम्पदाको त्रिवेणी मान्न सकिन्छ ।
पहिलो चरण : पुनःनिर्माणपछि हस्तान्तरण भइसकेका
परियोजनाको पहिलो चरणमा पुननिर्माण भएका ११ वटा सम्पदा गुठी संस्थान र निजी गुठीलाई हस्तान्तरण भइसकेका छन् । ३८ करोड ८२ लाख ६२ हजार १७६ रुपैयाँ लागतमा निर्माण भएका सम्पदाका लागि एशियाली विकास बैङ्क र नेपाल सरकारको आधा आधा रकम छ । यसको निर्माण पक्ष बीकेओआइ पचली भैरव हो ।
हस्तान्तरण भएका मानन्धर सत्तल, मुन्सी घाट सत्तल, पञ्चनारी घाट निजी गुठी हुन् । शिव मन्दिर, लक्ष्मेश्वर मन्दिर, लक्ष्मेश्वर सत्तल, पुजारी सत्तल, राजभण्डारी सत्तल, पुरोहित घाट सत्तल, वेस्ट सत्तल गुठी संस्थानलाई हस्तान्तरण गरिएको हो ।
दोस्रो चरण सवलीकरण सम्पन्न : हस्नान्तरण गर्ने प्रक्रियामा
दोस्रो चरणमा ४८ करोड ६४ लाख १६ हजार १९२ रुपैयाँ लागतमा १३ वटा सम्पदा संरचना पुनःनिर्माण सम्पन्न भएका छन् । यीमध्ये माथेमा सत्तल निजी गुठी हो । अहिलेसम्म यसका गुठीयार सम्पर्कमा आएका छैनन् । त्रिपुरेश्वरमा रहेको धर्मशाला नेपाल प्रहरीले प्रयोग गरिरहेको छ ।
तीन देवल मन्दिर, नारायण सत्तल, शिव मन्दिर, सीताराम मन्दिर, हनुमान सत्तलको सवलीकरण भइसकेको छ । बम बिकटेश्वर परिसरको सीमा पर्खाल लगाइएको छ । यसकै प्रवेश द्वार, चौघेरा सत्तल, पञ्चलिङ्गेश्वर मन्दिर, कृष्ण शुभद्रा मन्दिर, शिव मन्दिर सवलीकरण भइसकेका छन् ।
तेस्रो चरण : काम गर्न बाँकी
तेस्रो चरणको काम ४५ करोड १३ लाख १२ हजार २८५ रुपैयाँ लागतमा भइरहेको छ ।
यसमा कालमोचन घाट सत्तल, बैरागी सत्तल, उदासी सत्तल र सन्यासी सत्तल पुननिर्माण भइरहेको छ।
