काठमाडौं । प्रत्येक वर्ष भाद्र कृष्ण प्रतिपदादेखि अष्टमीसम्म आठ दिन मनाइने सांस्कृतिक पर्व ‘गाईजात्रा’ आज देशभर विविध कार्यक्रमको आयोजना गर्दै आरम्भ भएको छ। यो पर्व नेवार समुदायले विशेष रुपमा मनाउँदै आएका छन्, जसले परम्परागत र धार्मिक धरोहरलाई जोगाइराख्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएको छ।
गाईजात्रा पर्वको मुख्य आकर्षण भनेको एक वर्षभित्र दिवंगत भएका आफन्तको सम्झनामा गाई वा मानिसलाई गाईका रुपमा सिँगारी नगर परिक्रमा गराउनु हो। यस अवसरमा श्रद्धालुहरूले दूध, फलफूल, रोटी, चिउरा, दही लगायतका अन्न र द्रव्य दान गर्छन्। धार्मिक विश्वास अनुसार, यसरी नगरपरिक्रमा गराउँदा दिवंगत व्यक्तिहरू गाईको पुच्छर समाई वैतरणी पार गर्छन्।
यो पर्वको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि राजा प्रताप मल्लको शासनकालसँग जोडिएको छ। पुत्रशोकमा विह्वल भएकी रानीलाई शोकबाट मुक्त गराउन राजा प्रताप मल्लले जनतालाई आ-आफ्ना घरका मरेका व्यक्तिको नाममा गाईजात्रा निकालेर सहर परिक्रमा गराउन आदेश दिएका थिए। तर, रानीको मन शान्त नभएको देखेपछि उनले विविध प्रहसन तथा व्यङ्ग्यात्मक कार्यक्रमसमेत गर्न आदेश दिए। यसैबाट गाईजात्रामा हास्यव्यङ्ग्यको प्रचलन सुरु भएको जनश्रुति पाइन्छ।
यस पर्वको विशेष आकर्षण हनुमानढोकास्थित राजदरबारबाट जाने गाईजात्रा हो, जसले पुरानो सांस्कृतिक परम्परालाई अझै कायम राख्दै आएको छ। उपत्यकामा गाईजात्राको विशेष रौनक देखिनुको कारण यहाँको सांस्कृतिक विविधता र धार्मिक आस्थाको अद्वितीय मिश्रण हो।
गाईजात्राको अवसरमा प्रहसन, सामाजिक विकृतिप्रति व्यङ्ग्यात्मक प्रदर्शन, नाचगान, र मृत व्यक्तिको सम्झनामा रामायणका करुण रसका गीतहरू गाउने प्रचलन पनि रहेको छ।
गाईजात्राको महत्त्व पञ्चायती व्यवस्थाप्रति व्यङ्ग्य गरेको सन्देशले पनि झल्काउँछ। यही कारण विसं २०१७ पुस १ गतेको शाही ‘कू’पछि गाईजात्रामा प्रतिबन्ध लागेको थियो। तर, विसं २०३३ मा नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानले महोत्सवका रूपमा झाँकी र हास्यव्यङ्ग्यसहित गाईजात्रा फेरि मनाउन थालेको थियो।
आजभोलि, गाईजात्राका अवसरमा समाजमा विद्यमान विकृति र विसङ्गति उजागर गर्ने परम्परा चलिरहेको छ। सार्वजनिकरूपमा मनोरञ्जनात्मक तथा व्यङ्ग्यात्मक कार्यक्रमहरूको आयोजना गरिन्छ, जसले समाजलाई सन्देश प्रवाह गर्ने महत्त्वपूर्ण काम गर्छ। यसै अवसरमा पत्रपत्रिकाहरूले सामाजिक कुरीतिलाई समेटेर विशेष हास्यव्यङ्ग्य अंक पनि प्रकाशित गर्ने गरेका छन्।
काठमाडौं उपत्यका लगायत बनेपा, धुलिखेल, पनौती, बाहबीसे, त्रिशूली, दोलखा, खोटाङ, भोजपुर, चैनपुर, इलाम, धरान, विराटनगर, वीरगञ्ज, हेटौँडा र पोखरालगायतका नेवार समुदायको विशेष उपस्थिति रहेका सहरहरूमा गाईजात्रा धुमधामका साथ मनाइन्छ। यस अवसरमा हास्य कलाकारहरूले पनि विशेष कार्यक्रमको आयोजना गर्दै समाजलाई जागरूक बनाउने प्रयास गर्छन्।
सरकारले काठमाडौं उपत्यकामा आज सार्वजनिक बिदा दिएको छ, जसले गाईजात्राको महत्त्वलाई थप बलियो बनाएको छ।
